Polacy w Lipawie

Krótki rys historyczny

Początki szkolnictwa publicznego w Lipawie sięgają połowy XVI wieku, kiedy to istniała jednoklasowa szkoła parafialna (Parochialschule), prowadzona przez księży ewangelickich. Szkoła przygotowywała do sakramentu konfirmacji.

Przywilej księcia kurlandzkiego Fryderyka z 1625 r., nadający Lipawie prawa miejskie, zobowiązywał magistrat do utrzymywania miejskiej szkoły publicznej. Została ona utworzona ok. 1630 r. jako tzw. Szkoła Łacińska (Lateinschule). Od 1788 r. mieściła się ona w budynku przy ul. Kościelnej, w którym później aż do połowy lat 80-tych XIX wieku swą siedzibę będzie miało słynne Gimnazjum Mikołajewskie.

Na początku XIX wieku przeprowadzono reformę szkolnictwa w Rosji. W 1803 r. został wydany ukaz Aleksandra I określający zasady zorganizowania systemu nauczania w Imperium Rosyjskim. Zgodnie z tym aktem na czele każdego okręgu naukowego powinien stać uniwersytet, w stolicy guberni miało się znajdować gimnazjum, a w miastach powiatowych jedna lub więcej szkół powiatowych, natomiast w każdej parafii szkoła elementarna. Na podstawie tej ustawy w 1806 r., 250 lat od utworzenia pierwszej szkoły w Lipawie, Miejska Szkoła Łacińska stała się Szkołą Powiatową (Kreisschule), otrzymując dofinansowanie także od państwa. Wtedy też utworzono w Lipawie pierwszą szkołę żeńską oraz dwie szkoły elementarne.

W 1820 r. została wydana ustawa o zakładach naukowych, podporządkowanych Uniwersytetowi Dorpackiemu. Ustawa przewidywała, że szkoły mają służyć trzem grupom (klasom) ludności: tym, którzy sposobią się do wykonywania pracy fizycznej, tym, którzy przeznaczeni są do pracy w rzemiośle lub przemyśle i wreszcie tym, którzy poświęcają się nauce dla służby państwowej lub społecznej. W celu zaspokojenia potrzeb wspomnianych trzech grup szkoły powinny być trojakiego rodzaju – elementarne, powiatowe i gimnazja. Ustawa w wielu miejscach powtarzała lub rozwijała ogólnorosyjskie rozwiązania przyjęte w 1803 r. i dostosowywała je do warunków miejscowych. W kwestii językowej ustawa z 1820 r. przewidywała obowiązkową naukę języka rosyjskiego, choć językiem wykładowym był nadal niemiecki. Gimnazjum w Lipawie zostało później utworzone właśnie w oparciu o regulacje ustawy z 1820 r.

W wyniku kolejnej reorganizacji szkolnictwa w Lipawie powstaje w 1848 r. Wyższa Szkoła Powiatowa (höhere Kreisschule), po ukończeniu której było się uprawnionym do podjęcia nauki w ostatniej, maturalnej klasie gimnazjalnej (najbliższe wówczas gimnazja były w Mitawie oraz Kuldydze).

W 1861 r. wyższa Szkoła Powiatowa przekształcona została w Progimnazjum, tym samym uczniowie uzyskali możliwość zdawania egzaminu maturalnego w Lipawie. W Progimnazjum utworzono także klasę nawigacji, dając początek kształceniu, którego kolejnym etapem było utworzenie w 1876 r. Szkoły Morskiej (Navigationsschule).

W 1865 r. Progimnazjum zostaje przekształcone w 6-klasowe Gimnazjum (później 7-klasowe) – szkołę, która pod nazwą Gimnazjum Mikołajewskie zapisała piękną kartę także w historii Polski, kształcąc i kształtując pokolenie, któremu przyjdzie potem odbudowywać państwowość polską.

 

Gimnazjum Mikołajewskie

Otwarcie Gimnazjum w Lipawie zbiegło się w czasie z osiedleniem się w tym kurlandzkim mieście wielu znakomitych rodzin polsko-litewskich. W wyniku carskich represji po upadku Powstania Styczniowego rodzinne majątki ziemskie na Żmudzi, Kowieńszczyźnie czy Wileńszczyźnie zostały skonfiskowane lub przymusowo sprzedane (często znacznie poniżej ich wartości), a całe rodziny skazane na syberyjską zsyłkę. Po odbyciu kary i powrocie z Syberii rodziny te miały zakaz powrotu do rodzinnych stron w litewskich guberniach, dlatego osiedlały się często w Lipawie w guberni kurlandzkiej, aby być jak najbliżej rodzinnych stron. Drugim powodem popularności Lipawy w owym czasie było znakomite gimnazjum niemieckie, które w okresie postępującej rusyfikacji przyciągało Polaków z najodleglejszych krańców dawnej Rzeczypospolitej. Na początku lat 70-tych XIX wieku w lipawskim gimnazjum uczyło się 120 Polaków i Żmudzinów, którzy stanowili ponad 25 % ogółu uczniów. „Zjeżdża się do niego ze wszystkich stron kraju mnóstwo młodzieży polskiej,  szczególnie zaś Żmujdzinów, tak że Polonia tutejsza przeważnie z tego ostatniego żywiołu się składa” – czytamy w notatce prasowej z 1878 r.

Do tego okresu (tj. lata 70-te i 80-te XIX wieku) w historii lipawskiego gimnazjum odnosi się kilka interesujących opisów w literaturze pamiętnikarskiej/wspomnieniowej. Oddają one dobrze atmosferę panującą w szkole oraz powody, dla których Polacy, nawet z odległych stron dawnej Rzeczypospolitej, tak chętnie wybierali lipawską szkołę dla swoich synów.

„Libawa w końcu lat siedemdziesiątych była cichym miastem, będącym w ręku władz niemieckich i wolnym od tych szykan, które ścigały każdy wysiłek natury kulturalnej zarówno w Polsce jak i w Rosji. Wszystko było tam, że użyjemy zwrotu niemieckiego – gemütlich. Między innymi Niemcy, ludzie o wiele wyższym poziomie potrzeb kulturalnych niż społeczeństwo rosyjskie, pojmowali pożytek oświaty i nie czynili przeszkód, gdy ktoś imał się pracy oświatowo-kulturalnej, a jeśli rzecz sprzeciwiała się istniejącemu zwyczajowi administracyjnemu rosyjskiemu, milczeli i patrzyli przez palce. Właśnie dzięki temu mogła powstać nielegalna polska biblioteka uczniowska, która mieściła się w pokoju chłopców Rechniewskich. Rzecz była w mieście powszechnie znana, ale z tego powodu nie czyniono nikomu najmniejszych przykrości. Zresztą dużo zaważyło także to poważanie, jakim cieszył się stary Rechniewski.”[1]

W owym czasie ze środowiska polskiej młodzieży gimnazjum wyłoniło się duże grono starszych uczniów, które stworzyło bibliotekę polską oraz organizowało odczyty, dyskusje, zebrania towarzyskie i przedstawienia teatralne na cele dobroczynne. Uczniowie ci wywierali duży wpływ na ogół młodzieży polskiej w Lipawie, rozbudzając w niej poczucie solidarności i zainteresowania sprawami narodowymi i zagadnieniami społecznymi.

„Atmosfera szkolna [w lipawskim gimnazjum], w przeciwieństwie do ówczesnych szkół rosyjskich, bardzo sprzyjała swobodnemu rozwojowi uczniów. Stosunek do nauczycieli był przyjacielski, zwłaszcza do dyrektora [Nikolai Lenstroem], który sprzyjał nawet dokształcaniu uczniów poza szkołą w języku ojczystym. Tolerancja narodowa była zupełna. Ponieważ w tych warunkach uczniowie mogli ulec pewnej germanizacji, dzieci polskie z pomocą miejscowych polaków w celu zachowania czystości języka i studjowania literatury własnej zapoczątkowali drobną bibljoteczkę polską, przechowywaną początkowo w kuferku, która jednak szybko rozrosła się do kilku szaf. Środki na zasilenie bibljoteki czerpano głównie z przedstawień amatorskich, w których brała udział sama młodzież, na razie tylko męska. Powodzenie wśród kolonji polskiej było duże. Przedstawienia odbywały się z wiadomością dyrektora, który nazwał ten ruch stanowczo dobrym.”^[2]

W każdym z trzech powyższych fragmentów wspominana jest owa nielegalna biblioteka polska, prowadzona przez uczniów gimnazjum. Z dzisiejszej perspektywy fakt ten może nam się wydawać jako mało istotny, trzeba jednak pamiętać o okolicznościach tamtego czasu. Okres od powstania 1863 r. do końca lat 90-tych był epoką prześladowania wszystkiego co polskie w Imperium Rosyjskim, szczególnie zaś w jego guberniach litewskich.

„Był to czas, gdy w urzędach i miejscach publicznych widniały plakaty „gawarit po polski naspreszczajetsia”; gdy uczeń w szkole nie miał prawa po polsku się odezwać nie tylko w szkole, ale i na ulicy; gdy takie przestępstwo, jak rozmowa z matką na ulicy po polsku ściągało srogie kary, aż do usunięcia z gimnazjum”.[3]

W guberni kurlandzkiej władze nie były tak rygorystyczne, a zakres swobód obywatelskich dalece większy niż na ziemiach litewskich, jednak i tu język polski w życiu publicznym, przynajmniej oficjalnie, był zakazany. Lipawa była wtedy zatem dla młodzieży polskiej – w porównaniu z ziemiami polskimi czy litewskimi – swego rodzaju oazą wolności. Stanisław Rechniewski wspominał:

„Gimnazjum to było niemieckie zarówno pod względem języka wykładowego, jak i sposobu nauczania. Prześladowania polskości nie doświadczyliśmy tam bynajmniej; w gimnazjum panował duch klasycyzmu, z doskonałymi wykładami języków starożytnych, historii i literatury niemieckiej. Natomiast nauki przyrodnicze i matematyka traktowane były bardzo pobieżnie. W przeciwieństwie do szkół rosyjskich stosunki między nauczycielstwem a dziećmi były przyjazne i na zaufaniu oparte”.[4]

 

* * *

 

W dniu 12 maja 1865 r. cesarz Aleksander II zatwierdził wniosek Rady Państwa o przekształcenie progimnazjów w Parnawie, Libawie oraz Arensburgu w gimnazja, z kolei w dniu 27 maja 1865 r. pozytywnie rozpatrzono wniosek władz Lipawy o nadanie gimnazjum imienia zmarłego w kwietniu 1865 r. w wieku zaledwie 21 lat następcy tronu Mikołaja Aleksandrowicza, który dwukrotnie odwiedził Lipawę (w 1860 oraz 1862 r.). Kurator Dorpackiego Okręgu Naukowego wydał zgodę, aby lipawskie gimnazjum rozpoczęło działalność z dniem 1 sierpnia 1865 r. Na uroczystą inaugurację szkoły wybrano 8 września – dzień urodzin zmarłego przedwcześnie patrona szkoły.

W owym dniu w świątecznie przystrojonym budynku szkoły przy ul. Kościelnej zebrali się nauczyciele i uczniowie, członkowie kolegium szkolnego, władze miasta, duchowni, nauczyciele z innych lipawskich szkół, a także wielu absolwentów dotychczasowego Progimnazjum. Uroczystość zainaugurowano odśpiewaniem pieśni kościelnej, a mowę powitalną wygłosił pastor Zeidler, podkreślając znaczenie tego dnia dla historii miasta. Następnie głos zabrał dyrektor szkoły, Carl Lessew, przedstawiając zarys historii szkoły – od zwykłej powiatowej, poprzez wyższą powiatową do Progimnazjum i teraz Gimnazjum. Przypomniał m.in. wizytę w szkole w 1862 r. następcy tronu carewicza Mikołaja (obecnego patrona szkoły), który przekazał ówczesnemu progimnazjum swoje pomoce naukowe do nauki geografii. Uroczystość zakończono odśpiewaniem chorału „Nun danket alle Gott” oraz hymnu państwowego. „Libausche Zeitung” przypomniała przy tej okazji, że powstanie Gimnazjum możliwe było m.in. dzięki dużemu wysiłkowi władz miasta, które przyjęły na siebie spore, dodatkowe zobowiązania finansowe.[5]

Gimnazjum Mikołajewskie powstało zatem na bazie wcześniej istniejących szkół. Do 1890 r. gimnazjum obejmowała 7 klas (septima – prima). Nauka trwała zazwyczaj 7,5 roku, z czego półtora uczniowie spędzali w primie, czyli klasie maturalnej. Rok szkolny dzielił się na 2 semestry, pierwszy rozpoczynający się w sierpniu i trwający do Bożego Narodzenia oraz drugi rozpoczynający się na początku stycznia i trwający do końca maja lub połowy czerwca. W 1890 r. wprowadzono zasadę, że kurs nauki w gimnazjach trwa 8 lat.

Jak wspomniano wcześniej, przy gimnazjum lipawskim funkcjonowała jednoklasowa szkoła nawigacyjna, która w 1876 r. stała się samodzielną placówką z 3 klasami. Kształciła marynarzy i sterników do żeglugi przybrzeżnej i morskiej.

W latach 70-tych XIX wieku liczba uczniów Gimnazjum Mikołajewskiego stale rosła, osiągając w 1878 r. 460 uczniów. Później, m.in. z racji utworzenia w Lipawie Szkoły Realnej, liczba ta nie przekraczała już 450 uczniów.

Statystyki pochodzenia uczniów prowadzone były także wg wyznania. Dla przykładu: spośród 398 uczniów szkoły w czerwcu 1884 r. było 161 ewangelików/luteran (41,2 %), 130 wyznania mojżeszowego (33,3 %), 76 katolików (19,4 %) oraz 22 prawosławnych (5,6 %). Z kolei w grudniu 1887 r. na 431 uczniów było 181 ewangelików (42 %), 119 katolików (27,6 %), 100 wyznania mojżeszowego (23,2 %) oraz 31 prawosławnych (7,2 %).

Gimnazjum lipawskie miało charakter wybitnie klasyczny, dużą wagę przywiązywano do nauki łaciny i greki. Spośród 36 godzin lekcyjnych w klasie maturalnej w 1868 r. aż 16 stanowiły lekcje tych języków (9 godz. łaciny i 7 godz. greki). We wszystkich 6 klasach gimnazjum w 1868 r. było 41 godzin łaciny, 30 godzin j. rosyjskiego oraz 24 godziny greki. Te trzy przedmioty dominowały także w programie nauczania w połowie lat 80-tych XIX wieku, kiedy to gimnazjum było już 8-klasowe: 66 godzin łaciny, 45 godzin j. rosyjskiego oraz 36 godzin greki. Tuż za nimi plasowała się jednak matematyka (33 godziny), nauczana w większym wymiarze niż np. j. niemiecki czy historia, a której wykłady Stanisław Rechniewski zapamiętał jako stojące na niezbyt wysokim poziomie. Nie zmienia to jednak faktu, że spośród absolwentów tej szkoły wywodziło się później kilku wybitnych inżynierów, jak np. wspomniany Stanisław Rechniewski czy Gabriel Narutowicz.

Wraz z szybko wzrastającą liczbą uczniów stary budynek przy ul. Kościelnej z końca XVIII wieku stał się za mały, dlatego jeszcze w latach 70-tych XIX wieku planowano budowę nowej siedziby szkoły. Na przeszkodzie stał jednak brak funduszy w kasie miejskiej. Na początku lat 80-tych miejscowe towarzystwo ubezpieczeniowe (Feuerversicherungsgesellschaft) przekazało miastu 100 tys. rubli jako darowiznę na rzecz nowego budynku Gimnazjum i wiosną 1883 r. odbyło się wmurowanie kamienia węgielnego pod nową siedzibę szkoły. Od rodzin Komarów oraz Tolstoi zakupiono grunty przy ówczesnej ul. Solnej (Salzstrasse) i rozpoczęto budowę, którą ukończono pod koniec 1884 r. Łączny koszt inwestycji (zakup gruntu, budowa oraz wyposażenie szkoły) wyniósł 135 tys. rubli. W styczniu 1885 r. odbyła się uroczysta inauguracja kolejnego roku szkolnego w nowym, imponującym budynku.

Lata 80-te XIX wieku przyniosły jeszcze inną, istotną zmianę w historii szkoły. W dniu 10 kwietnia 1887 r. wydane zostało rozporządzenie o wprowadzeniu we wszystkich gimnazjach Dorpackiego Okręgu Szkolnego j. rosyjskiego jako wykładowego (analogiczne rozporządzenie z 17.7.1887 r. rozszerzało wprowadzenie j. rosyjskiego na wszystkie średnie zakłady naukowe). Władze miejskie Lipawy złożyły petycję do ministerstwa oświaty w Petersburgu w sprawie zachowania j. niemieckiego jako wykładowego, jednak petycja została potraktowana odmownie i rozpoczął się proces stopniowego zastępowania j. niemieckiego językiem rosyjskim jako wykładowym.

W 1893 r. program nauczania w Gimnazjum Mikołajewskim rozszerzono o fakultatywną naukę j. łotewskiego i hebrajskiego (mimo, że znaczny odsetek uczniów stanowili uczniowie polskiego pochodzenia o wprowadzeniu nauki j. polskiego w jakiejkolwiek formie nie mogło być mowy).

W momencie przeprowadzki do nowego budynku w styczniu 1885 r. budżet szkoły wynosił 21 tys. rubli (w tym udział miasta – 8,7 tys. rubli). Państwo przekazywało 6,1 tys. rubli, natomiast pozostałą część stanowiły wpływy z opłat wnoszonych przez uczniów (6,2 tys. rubli). Uczniowie wnosili opłaty w wysokości 44-60 rubli (niższa opłata w klasie przygotowującej/wstępnej), co sytuowało Gimnazjum prawie na poziomie prywatnych zakładów, a na pewno znacznie powyżej opłat pobieranych w innych gimnazjach publicznych (Kronsgymnasien). Dla umożliwienia nauki uczniom z mniej zamożnych rodzin powołane zostało w 1881 r. Towarzystwo Pomocy uczniom potrzebującym/z biednych rodzin z kapitałem zakładowym w wysokości 2,5 tys. rubli. Towarzystwo, którego pierwszym prezesem został ówczesny dyrektor szkoły Lenström, przyznawało środki na opłaty szkolne, książki, a także ubrania.

Gimnazjum Mikołajewskie w Lipawie funkcjonowało 50 lat (1865-1915). Przez 40 lat, pomiędzy 1865 a 1905 rokiem, szkołą kierowało 3 dyrektorów: Carl Lessew (1865-1869), Nicolai Lenström[6] (1870-1883) oraz Albert Wohlgemuth (1883-1905). Lessew i Wohlgemuth byli – ciekawostka w przypadku gimnazjum klasycznego – nauczycielami matematyki, natomiast Lenström języka i literatury rosyjskiej. Lessew był wcześniej dyrektorem lipawskiego Progimnazjum, w 1864 r. miał już 30-letni staż pracy, co kwalifikowało go wg ówczesnych przepisów do przejścia w stan spoczynku, jednak przedłużono mu „licencję pedagogiczną” o kolejne 5 lat, tak że mógł dostąpić zaszczytu otwarcia Gimnazjum i bycie jego pierwszym dyrektorem.

Jego następca, Nicolai Lenström, Fin z pochodzenia, zanim objął placówkę w Lipawie pracował jako nauczyciel j. rosyjskiego w gimnazjach w Kazaniu oraz od 1866 r. w Rydze. Zapisał się w pamięci polskich uczniów szkoły jako człowiek bardzo przyzwoity i tolerancyjny, sprzyjający swobodnemu rozwojowi uczniów i pielęgnowaniu przez nich języka ojczystego. Lenström zapisał się w historii także jako autor Słownika rosyjsko-niemieckiego i niemiecko-rosyjskiego, który pomiędzy 1871 a 1900 r. doczekał się czterech wydań.

Trzeci z nich, Albert Wohlgemuth, to jedna ze znakomitszych postaci w historii Lipawy. Z miejscowym gimnazjum związany był przez 35 lat jako nauczyciel oraz 22 lata jako dyrektor. Jednocześnie brał czynny udział w życiu społeczno-politycznym miasta, a w latach 1910-1914 pełnił funkcję burmistrza miasta.

Kolejni dyrektorzy, Nicolai Papilow (1905-1908), a po nim niejaki Fomin byli już typowymi reprezentantami carskiej biurokracji i niczym szczególnym się nie wyróżnili.

 

* * *

 

Wśród absolwentów lipawskiego Gimnazjum znajdujemy nazwiska wielu wybitnych Polaków, którzy później odnosili sukcesy na polu życia społeczno-politycznego, kulturalnego i naukowego:

Leopold Wojewódzki (1846-1901), filolog klasyczny, profesor starożytnej filologii greckiej na Uniwersytecie Noworosyjskim w Odessie (ukończył progimnazjum w Lipawie w 1864 r.).

Tadeusz Rechniewski (1862-1916), prawnik, działacz socjalistyczny i oświatowy, publicysta. Jeden z założycieli pierwszej polskiej partii robotniczej, skazany na 14 lat ciężkiej katorgi. Inicjator powołania Uniwersytetu Ludowego w Warszawie, organizacji oświatowej dla robotników, której celem było podniesienie poziomu oświaty i kultury środowisk robotniczych, rozbudzenie ich aspiracji kulturalnych i pogłębienie świadomości społecznej i narodowej. W pogrzebie Rechniewskiego w Warszawie wzięło udział kilkadziesiąt tysięcy robotników, jedna z warszwskich ulic nosi dzisiaj imię Tadeusza Rechniewskiego.

Stanisław Rechniewski (1863-1940), inżynier komunikacji, projektant i wynalazca, brat Tadeusza. Opatentował wiele nowych rozwiązań technicznych, szczególnie w budownictwie mostów. Zaprojektowane przez Rechniewskiego mosty drewniane kratowe zyskały nazwę jego imienia.

Gabriel Narutowicz (1865-1922), inżynier hydrotechnik, profesor Politechniki w Zurychu, minister robót publicznych, minister spraw zagranicznych, pierwszy prezydent Rzeczypospolitej Polskiej.

Konstanty Skirmunt (1866-1949), polityk i dyplomata, minister spraw zagranicznych (1921-1922), ambasador RP w Rzymie oraz Londynie.

Henryk Skirmunt (1868-1939), kompozytor, poeta, autor opery „Pan Wołodyjowski” (na motywach powieści H. Sienkiewicza), młodszy brat Konstantego.

Konstanty Hejmowski (1867-1938), adwokat, uchodził za wybitnego specjalistę od prawa morskiego i międzynarodowego handlowego. Deputowany do Rady Miejskiej Lipawy w latach 1902-1914, prezes Rzymsko-Katolickiego Towarzystwa Dobroczynności w Lipawie.

Jan Piłsudski (1876-1950), prawnik, działacz społeczny, poseł, wicemarszałek Sejmu, w latach 1931-1932 minister skarbu, w latach 1932-1937 wiceprezes Banku Polskiego. Młodszy brat Józefa Piłsudskiego.

Stefan Przeździecki (1879-1932), dyplomata, twórca i dyrektor Protokołu Dyplomatycznego w latach 1919-1928, ambasador RP w Rzymie.

Władysław Micewicz (1883-1938), inżynier górniczy, przed I wojną światową główny inżynier w Towarzystwie Noworosyjskim kopalni węgla w Donbasie, w latach 1933-1938 dyrektor kopalni „Andaluzja” na polskim Śląsku.

Kazimierz Okulicz (1890-1981), dziennikarz, polityk, poseł na Sejm, minister sprawiedliwości w rządzie RP na uchodźstwie (1954-1955)

Jan Stefanowicz (1892-1978), architekt, prezes Stowarzyszenia Architektów Polskich, autor projektu Hotelu Centralnego w Gdyni (1928 r.)

Władysław Nawaduński (1893-1961), lekarz, długoletni dyrektor szpitala powiatowego w Nowym Dworze Mazowieckim, który dziś nosi jego imię. W 2015 r. Rada Miejska nadała pośmiertnie p. Nawaduńskiemu tytuł „Honorowego Obywatela Miasta Nowy Dwór Mazowiecki”.

Warto także odnotować nazwiska wybitnych osób, którzy byli uczniami Gimnazjum, ale z powodu wybuchu wojny nie dane im było uzyskać matury w Lipawie:

Franciszek Adamanis (1900-1962), wybitny chemik, farmaceuta. Autor podręczników akademickich Chemia farmaceutyczna i Chemia leków oraz 90 publikacji naukowych. W latach 1938-1962 (z przerwą w latach II wojny światowej) był kierownikiem Katedry Chemii Farmaceutycznej Uniwersytetu w Poznaniu oraz dziekanem Wydziału Farmaceutycznego Akademii Medycznej w Poznaniu. Biblioteka Wydziału Farmaceutycznego od 1992 r. nosi imię prof. F. Adamanisa. W uznaniu zasług prof. Adamanisa farmaceuci nadali jego imię aptece nr 32 w Poznaniu i aptece nr 231 w Tychach.

Stanisław Hejmowski (1900-1969), prawnik, adwokat, syn Konstantego Hejmowskiego. Obrońca robotników w procesach politycznych poznańskiego Czerwca 1956, wielokrotnie bronił członków podziemia antykomunistycznego. Za swoją niezłomną postawę w obronie godności człowieka prześladowany przez władze komunistyczne i pozbawiony prawa wykonywania zawodu. W 2006 roku, w 50. rocznicę Poznańskiego Czerwca, jedną z ulic nazwano jego imieniem.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

* * *

Gimnazjum Mikołajewskie zajmuje poczesne miejsce w historii Lipawy, a jego znaczenie wykraczało znacznie poza granice ówczesnej guberni kurlandzkiej. Było jednym z najlepszych zakładów naukowych w Imperium Rosyjskim, kształcąc młodzież wielu narodowości i wyznań w duchu humanizmu, tolerancji i szacunku zarówno dla wiedzy i nauki, jak i dla drugiego człowieka. Gimnazjum to, przez długie lata opierając się postępującej rusyfikacji szkolnictwa (przy czym pod pojęciem rusyfikacji należy rozumieć nie tylko narzucanie języka rosyjskiego, ale także, a może przede wszystkim, pewnych wzorców zachowań i postaw, typowych dla autokratycznych biurokracji) było jedną z najchętniej wybieranych szkół przez Polaków, chcących uchronić swych synów od tępiącej wszystko co polskie polityki rusyfikacyjnej. Niniejszy tekst im w dużej mierze jest poświęcony.

Gimnazjum Mikołajewskie zasługuje jednak na własną monografię – niniejszy tekst jest jedynie subiektywnym spojrzeniem polskiego badacza, zainteresowanego w pierwszym rzędzie polskimi wątkami w historii Lipawy. Pominięto w nim pedagogów gimnazjum, a przecież były wśród nich tak ciekawe postacie, jak np. Edmund Veckenstedt (1840-1903), nauczyciel języków starożytnych, ale także etnograf, autor kilku prac z dziedziny etnografii i antropologii kulturowej (folklorystyki), w tym bardzo ciekawej pracy o żmudzkich mitach i legendach.[7]

W tekście przypomniano jedynie wybitnych polskich absolwentów szkoły, a przecież byli tacy rzecz jasna także wśród innych narodowości, jak chociażby niemiecki psycholog i filozof Oswald Külpe (1862-1915)[8], z którym przyjaźnili się bracia Rechniewscy.

Może 150-lecie utworzenia Gimnazjum Mikołajewskiego byłoby dobrą okazją do podjęcia pracy nad taką monografią ?

 

 

[1] Krzywicki L., „Wspomnienia”, t. 2, str. 153. Juliusz Rechniewski (1821-1887), adwokat, deputowany do Rady Miejskiej trzech kadencji (1878-1887), członek Zarządu Miasta, zastępca burmistrza.

[2] Szapiro B., Tadeusz Rechniewski (1862-1916). W katordze-na wygnaniu-w kraju, Warszawa, 1927

[3] Romer Eugeniusz, Wspomnienia 1871-1939. Autor doświadczył tego typu szykan w gimnazjum w Wilnie.

[4] Rechniewski St., Z czasów gimnazjalnych i studenckich, [w:] Gabriel Narutowicz. Pierwszy prezydent Rzeczypospolitej. Księga pamiątkowa. Zbiór artykułów i wspomnień, Warszawa 1925

[5] Libausche Zeitung, nr 107 (11.9.1865 r.). Utworzenie szkoły typu gimnazjum wiązało się z koniecznością znacznego zwiększenia dotacji oświatowej ze strony miasta.

[6] Nazwisko zapisywane także w formie: Lenstroem

[7] Die Mythen, Sagen und Legenden der Žamaiten (Litauer), Heidelberg 1883

[8] Od 2004 r. dla upamiętnienia tego wybitnego psychologa przyznawana jest przez Uniwersytet w Würzburgu Nagroda im. Oswalda Külpe (Oswald-Külpe-Preis).