Wśród społeczności polskiej w Rydze przyjęła się tradycja, zgodnie z którą kościół Matki Boskiej Bolesnej określany jest mianem „polskiego kościoła”. Wpływ na to miał (Na ukształtowanie się takiej tradycji) zapewne m.in. fakt, iż jednym z jego fundatorów był ostatni król polski Stanisław August Poniatowski. Jednak kto wie, czy na miano „polskiego kościoła” przynajmniej w takim samym stopniu nie zasługuje kościół pod wezwaniem św. Franciszka z Asyżu na Przedmieściu Łatgalskim.
Zajęcie przez Szwedów Rygi we wrześniu 1621 r. oznaczało likwidację kościoła katolickiego w tym mieście na ponad 100 lat. Duchowni katoliccy zostali wypędzeni z miasta, a kościoły przekazano protestantom. Petycje wiernych do magistratu o przywrócenie nabożeństw katolickich załatwiane były bez wyjątku negatywnie. Dopiero zajęcie Rygi przez wojska cara Piotra I w 1710 r. i podpisanie pokoju kończącego wojnę północną w 1721 r. polepszyło nieco sytuację katolików, którym wolno już było utrzymywać swoich duchownych i gromadzić się na nabożeństwa.[i] Wiele lat musiało jeszcze jednak upłynąć, zanim zbudowano w Rydze pierwszy po okresie reformacji kościół katolicki (kościół MBB, 1785 r.)
Pierwszym katolickim duchownym w Rydze po długiej przerwie został franciszkanin Ignacy Cieszyński, który pracował w Rydze przez 17 lat do 1737 r. W owym czasie, poza murami miasta, w miejscu dawnego wysypiska śmieci, katolikom wyznaczono miejsce na zbudowanie kaplicy, wokół której chowali oni również zmarłych. Kaplica funkcjonowała do 1889 r., natomiast cmentarz został zamknięty w 1879 r. Nazwiska kilku wybitnych przedstawicieli społeczności katolickiej Rygi, spoczywających w tym miejscu uwiecznione zostały na zewnętrznej ścianie prezbiterium zbudowanego w miejscu dawnego cmentarza kościoła pod wezwaniem św. Franciszka.[ii]
Po upadku Powstania Styczniowego wielu duchownych katolickich z terenów dawnej Rzeczpospolitej zesłanych zostało na Syberię. Po odbyciu kary nie mogli oni powrócić do Ojczyzny, dlatego wielu z nich osiedlało się m.in. w Rydze. W tym czasie Ryga przeżywa pierwszą dużą falę napływu ludności wiejskiej do miasta, wśród nich wielu katolików z Łatgalii i ziem litewskich. Powracający z zesłania księża katoliccy byli potrzebni do pracy duszpasterskiej wśród lawinowo rosnącej ludności miasta, jednak władze carskie wydają zarządzenie zakazujące im odprawiania nabożeństw. Taka postawa władz wywołuje niezadowolenie wiernych, protestujący przeciw zarządzeniu proboszcz ks. Karol Marcinkiewicz zostaje pod naciskiem władz w Petersburgu w 1885 r. odwołany ze swej funkcji. W tym samym roku do Rygi zostaje oddelegowany sekretarz kancelarii metropolitarnej arcybiskupa mohylewskiego ksiądz kanonik Franciszek Afanasowicz. Metropolitą mohylewskim jest w tym czasie Aleksander Kazimierz Dziewałtowski-Gintowt. Prałat Afanasowicz pracował w Rydze prawie 40 lat, sprawując w tym czasie również funkcję dziekana i wpisując się na trwałe do historii kościoła katolickiego w Rydze.
W owym czasie miasto liczyło już ok. 12 000 katolików, posiadających jeden kościół przy Palcu Zamkowym (Matki Boskiej Bolesnej), mogący pomieścić najwyżej 2000 wiernych. Podczas nabożeństw ludzie stali na ulicy, a w okresie świąt ulica Zamkowa cała była zapełniona wiernymi. Rozpoczęto zatem starania o budowę drugiego kościoła dla katolików. W 1888 r. wybrano 12-osobowy komitet ds. budowy kościoła[iii]. Na czele komitetu stanął dyrektor Bałtyckiej Fabryki Wagonów Edward Bing. Przygotowanie projektu świątyni powierzono absolwentowi Politechniki Ryskiej, filistrowi „Arkonii” Florianowi Wyganowskiemu.[iv] Projekt został zatwierdzony w 1889 r., a 24 września 1889 r. uroczyście poświęcono wmurowanie kamienia węgielnego. Prace budowlane przebiegały nader sprawnie – już w 1890 r. nowa świątynia została nakryta, rok później zakończono budowę obu wież oraz sklepienia, a w 1892 r. przeprowadzono prace wykończeniowe wewnątrz, instalując m.in. centralne ogrzewanie. Uroczystość konsekracji nowej świątyni pod wezwaniem św. Franciszka z Asyżu odbyła się 15 listopada 1892 r. w obecności przybyłego z Petersburga biskupa pomocniczego Franciszka Szymona Albina oraz gubernatora Michaiła Zinowjewa.
Architektura nowego kościoła wszystkim bardzo się podobała. Zbudowany w stylu neogotyckim, wysoki, dobrze doświetlony, trójnawowy. Nawa środkowa przedłużona z zakończeniem poligonalnym, brak apsydy, obcej stylowi gotyckiemu. Nad bocznymi nawami 2 wysokie na 200 stóp wieże. Środkowy portal zwieńczony rozetą oraz wimpergą. W całym kościele sklepienia krzyżowe o ostrych łukach, co korzystnie wpływa na akustykę świątyni. W realizacji projektu inżyniera Wyganowskiego wspomagali Gwidon Czarnocki oraz Paweł Kronberg. Wnętrze kościoła zachowane w prawie niezmienionej formie do dnia dzisiejszego. Każdy detal jego wystroju starannie zaplanowany, łącznie z polichromiami ściennymi i sklepieniowymi. Ołtarz główny, ołtarze boczne oraz konfesjonały wykonane zostały przez Salon Artystyczny w Warszawie. Witraże wykonano również w Warszawie, w znanej pracowni „Św. Łukasza” hrabiny Marii Łubieńskiej[v]. W środkowej części ołtarza głównego znajduje się rzeźba Chrystusa ukrzyżowanego, u jego podnóża figura św. Franciszka z Asyżu. Oba boczne ołtarze wykonane wg identycznego założenia: w centralnej części umieszczony obraz, po bokach rzeźby apostołów pod baldachimem, typowym dla ornamentyki gotyckiej motywem dekoracyjnym. W prawym ołtarzu obraz Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia autorstwa Wojciecha Gersona. Obraz tego cenionego polskiego malarza przez dłuższy czas przechowywany był na poddaszu kościoła, gdyż nie przypadł do gustu jednemu z proboszczów. W lewym ołtarzu obraz św. Jana Chrzciciela, namalowany w 1795 r. przez pochodzącego z Badenii Johanna Jakoba Mettenleitera[vi] . Wizerunki drogi krzyżowej wykonane w Paryżu na blasze cynkowanej, natomiast same ramy stacji drogi krzyżowej w stylu gotyckim wykonano w Krakowie. Kosztorys budowy opiewał na kwotę 65 000 rubli, ostatecznie koszty budowy łącznie z dwupiętrowym budynkiem mieszkalnym obok kościoła (plebania) zamknęły się w kwocie 85 000 rubli.
Szczególnie cenny element wystroju kościoła stanowiły witraże, ufundowane przez wiernych i wykonane we wspomnianej warszawskiej pracowni „Św. Łukasza”. Fundatorem 3 witraży prezbiterium, przedstawiających św. Józefa, Serce Jezusa oraz św. Piotra była korporacja polskich studentów na Politechnice Ryskiej „Arkonia”. Wśród innych fundatorów witraży znalazły się rodziny Sewenkowskich (św. Jakub), Ogińskich (św. Wojciech), Szczyttów i Szemiothów (św. Emilia, św. Józef, św. Stanisław biskup oraz Michał Archanioł), Sołtanów (św. Stanisław Kostka), Bingów (św. Katarzyna), Rothertów (św. Feliks, witraż na wieży), Sitkiewiczów (św. Jan Chrzciciel). Ponadto witraże ufundowali: Józef Stulgiński (św. Kazimierz), Leon Mikulicz-Radecki (św. Leon papież), Florian Wyganowski (św. Czesław) oraz Aleksander Tomaszewicz (św. Aleksander papież, witraż na wieży). Witraż nad wejściem głównym (św. Cecylia) był darem korporacji studenckiej „Welecja”. Nad organami znajdował się witraż przedstawiający św. Floriana, podarowany kościołowi w 15 rocznicę konsekracji przez członków Polskiego Towarzystwa Dobroczynności. Niestety, duża część witraży uległa zniszczeniu w wyniku wysadzenia przez Niemców jesienią 1944 r. pobliskiego wiaduktu. Zniszczone witraże zastąpiono stopniowo nowymi w 1958 r., 1968 r. oraz 1976 r. Wykonano kopie, powtarzając oryginalne kompozycje (ale ze zmienionymi postaciami świętych).[vii]
Przy bocznych ołtarzach wmurowane zostały marmurowe tablice upamiętniające wybitne postacie: zmarłego w Mitawie w 1836 r. marszałka nadwornego litewskiego Stanisława Pereświt-Sołtana[viii] oraz Andrzeja Ferdynanda Prewysz-Kwinto, zmarłego w Rydze w 1890 r.
W 1911 r. kościół św. Franciszka został wydzielony z parafii Matki Boskiej Bolesnej, stając się kościołem parafialnym.
W 1923 r. umiera po 38 latach pracy duszpasterskiej w Rydze ks. F. Afanasowicz, który złotymi zgłoskami zapisał się w historii kościoła katolickiego w Rydze. Jego pogrzeb zgromadził tysiące wiernych, których nie pomieścił kościół św. Franciszka. W pogrzebie uczestniczyli m.in. poseł polski na Łotwie Witold Jodko-Narkiewicz z całym personelem Poselstwa oraz przedstawiciele polskich organizacji w Rydze.
W 2012 r. mija 120 lat od konsekracji kościoła, którego historia nierozerwalnie związana była z losami społeczności polskiej w Rydze.
Bibliografia:
Pr. J. Svilāns, Latvijas Romas-katoļu baznīcas, 1995
J. Zilgalvis, Svētā Franciska katoļu baznīca, w: Sakrālās arhitektūras un makslas mantojums Rīgā, 2010
[i] Władze miejskie nadal jednak dyskryminowały katolików. Wydane zostało np. zarządzenie, wg którego nabożeństwa katolickie mogły odbywać się tylko w domach w portowej części miasta, przy zamkniętych oknach, i tylko w okresie, kiedy funkcjonowała żegluga morska (zwykle ok. 7 miesięcy w roku).
[ii] Wśród nich: Franciszek Ledóchowski, pułkownik wojsk polskich (1806-1870), Wieczesław Teodor Klama, konsul portugalski (1759-1821), Leopold Kamiński, doktor medycyny (1811-1855), Modest Kibort, dominikanin (1810-1861)
[iii] W składzie komitetu byli m.in.: hr. Justyna Szczytt, hr. Władysław Sołtan, pr. Franciszek Afanasowicz, Ansgary Kwinto, Leon Radecki-Mikulicz oraz inżynier-architekt Florian Wyganowski.
[iv] Wyganowski był autorem projektu kilku kościołów w stylu neogotyckim na Litwie i Łotwie: m.in. w Krakinowie (Krekenava), Podbirżu (Pabiržė), Komajach (Kamajai), Poniemuniu (Panemunėlis), Nowym Mieście (Naumiestis), Rzeżycy (Rezekne) i Maryjenhauzie (Viļaka). Najbardziej znane projekty ryskich domów jego autorstwa to: Brīvības Gatve 206 (siedziba Towarzystwa Trzeźwości i Teatru „Auseklis”) oraz Pulkveža Brieža 2. W tym ostatnim mieszkał architekt, tam też mieściło się jego biuro projektowe. Wyganowski odegrał jedną z wiodących ról w przygotowaniu i realizacji wystawy z okazji 700-lecia Rygi w 1901 r.
[v] Maria Łubieńska prowadziła w Warszawie w drugiej połowie XIX w. żeńską Szkołę Rysunku i Malarstwa. Jej kierownikiem był prof. Wojciech Gerson, a wśród wykładowców byli m.in. Juliusz Kossak, Franciszek Kostrzewski, Julian Maszyński, Stanisław Witkiewicz. W latach 1870-1895 w szkole funkcjonowała pracownia malarstwa na szkle.
[vi] Jego najbardziej znane dzieło to obraz „Zmartwychwstanie Chrystusa” dla katedry w Augsburgu. Obraz z kościoła św. Franciszka powstał w petersburskim okresie życia artysty, kiedy był on m.in. wykładowcą Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. Jego autorstwa są freski w petersburskim Pałacu Inżynierów, kościele św. Katarzyny oraz pałacu w Gatczynie.
[vii] Informacja od prof. Ruty Kamińskiej
[viii] Tak pisał o nim G. Manteuffel: „Mąż ten cnotliwy i bez skazy, całą fortunę był złożył na ołtarzu ojczyzny, a synom nic, prócz pamiątek nader cennych nie mógł pozostawić; pomiędzy niemi: laska marszałkowska i ordery, pierścień (dar Tadeusza Kościuszki z napisem: „Gdzie cnota, tam sława, Tadeusz Kościuszko, Naczelnik)”. Stanisław Sołtan urodził się w dziedzicznych swych dobrach Andrepno w powiecie rzeżyckim w 1756 r. Był uwielbiany przez współczesnych mu Inflantczyków. Jeszcze raz Manteuffel o Sołtanie: „Kiedy przebywał na zesłaniu w Kazaniu, włościanie z majątku w Inflantach, będącego niedawno własnością Sołtana (Prezma) zebrali między sobą 2000 rubli, wybrali z pomiędzy siebie w deputacyi dwu chłopów i ci Sołtanowi owe 2000 w darze na wygnaniu oddali”
Ciekawy artykuł.