Ryga innymi/polskimi oczami

Nawet w najbardziej subiektywnym wykazie urokliwych zakątków Rygi nie powinno zabraknąć miejsca dla bulwaru i parku Kronvalda. Północny kraniec bulwaru w okolicach pętli tramwajowej kryje w sobie trudny do uchwycenia w słowach czar, tak różny od blichtru sąsiedniej ulicy Elizabetes czy chłodu spowitej w wiecznym półmroku ulicy Ausekļa. Typowym obrazkiem w tej okolicy jest widok dzieci i młodzieży z mniejszymi lub większymi futerałami w ręku lub na plecach, podążających na lekcje w szkole muzycznej im. J. Mediņa, mieszczącej się w budynku przy bulwarze Kronvalda 8. Przed 100 laty wyglądało to zapewne podobnie – w budynku od momentu jego wybudowania w 1909 roku do jesieni 1915 roku mieściło się Prywatne Żeńskie Gimnazjum Anny Jastrzębskiej – szkoła, która zapisała piękną kartę w dziejach szkolnictwa polskiego w Rydze.

W drugiej połowie XIX wieku Ryga stała się ważnym ośrodkiem oświatowym w życiu Polaków z zaboru rosyjskiego. Polacy, broniąc się przed rusyfikacją, chcąc uniknąć rosyjskich szkół rządowych bardzo chętnie przyjeżdżali kształcić tutaj swoje dzieci. Zresztą, przynajmniej już od końca XVIII wieku Polacy stanowili istotny odsetek mieszkańców Rygi – w 1800 roku na 29663 osoby 12,6 % to Polacy, 43 % Niemcy, 25,1 % Łotysze.[1] W drugiej połowie XIX wieku wśród ludności polskiej Rygi większość stanowili ludzie zamożni, wpływowi, inteligencja. Kolonia polska w Rydze składała się przeważnie z przesiedleńców z sąsiednich ziem Litwy i Rusi, szczególnie guberni kowieńskiej i witebskiej oraz zamożnej szlachty z Inflant, która mieszkała w Rydze w okresie nauki dzieci w szkołach.[2] Po wprowadzeniu rusyfikacji szkoły miejscowe straciły urok dawniejszy i w przeciągu kilku lat rodziny zamożniejsze opuściły prawie zupełnie Rygę.[3]

Pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku polscy ryżanie umieszczali swoich chłopców w miejskich szkołach niemieckich, a dziewczęta na kilku prywatnych pensjach prowadzonych przez Polki. Młodzież starszą przyciągała do miasta głównie Politechnika Ryska, założona w 1862 roku. Jedna z pierwszych ze wspomnianych pensji należała do pani Hryniewskiej i mieściła się w domu Grużewskich przy ulicy Młyńskiej.[4] Na Przedmieściu Mitawskim funkcjonowała od 1880 r. pensja p. Marii Chmielewskiej, ponadto pensje pp. G. Houwalt, Kozłowskiej, M. Juchniewicz. Zakład naukowo-wychowawczy Anny Jastrzębskiej mieścił się w dwupiętrowym drewnianym budynku na ulicy Elizabetes 55 (róg z ulicą Brivibas).[5]

Zapis uczennic rozpoczynał się na początku sierpnia, a rok szkolny pod koniec tego miesiąca. Jastrzębska prowadziła w swoim zakładzie wszechstronną działalność. W roku szkolnym 1896/97 otworzyła klasę wstępną z oddziałem froeblowskim. Do pierwszego oddziału klasy wstępnej przyjmowane były dziewczynki nie umiejące czytać. Siódmą klasę pedagogiczną z kursami obcych języków utworzyła w roku szkolnym 1901/02. Klasa pedagogiczna przygotowywała uczennice do egzaminu na dyplom nauczycielski. Dzięki informacjom prasowym znamy nazwiska absolwentek kursu nauczycielskiego w 1901 r.[6] oraz 1906 r.[7] 

Od 1902 roku rozpoczęto w tym zakładzie również kursy dla bon. Od 1906 roku pensja Jastrzębskiej funkcjonowała jako ośmioklasowy zakład naukowo-wychowawczy z pensjonatem i klasami przygotowawczymi. Językiem wykładowym był rosyjski, ale uczono także języka polskiego, niemieckiego, francuskiego, łaciny. Nauka języka polskiego zatwierdzona została według najszerszych programów prywatnych zakładów w Warszawie.[8] W anonsach prasowych szkoła reklamowała naukę j. polskiego jako jednego z przedmiotów.[9] W skład Rady Kuratorskiej Gimnazjum w 1910 r. wchodziły znaczące postacie środowiska polskiego w Rydze: ks. A. Burzyński, W. Wiszniewski, I. Lipski, Jankiewicz, T. Jasiński.[10]  W szkole Jastrzębskiej uczyły się przede wszystkim dzieci ziemiańskich i mieszczańskich rodzin. Dzięki zachowanemu „świadectwu o postępach w nauce, sprawowaniu, pilności i uwadze uczennicy kl. I Florentyny Twejnarowiczówny” (cioci Ity Kozakiewicz) za rok szkolny 1906/07 możemy podać pełną nazwę szkoły: Prywatne 8-klasowe gimnazjum żeńskie Anny Jastrzębskiej z prawami gimnazjów rządowych oraz listę przedmiotów wykładanych w kl. I: religia, j. polski, j. rosyjski, j. francuski, j. niemiecki, geografia, arytmetyka, rysunki, kaligrafia. W czasie I wojny światowej szkoła (jako instytucja z prawami rządowymi) musiała się ewakuować i opuścić Rygę. Gimnazjum kontynuowało swą działalność w Piotrogrodzie oraz w Bobrujsku.[11]

Szkoły Anny Jastrzębskiej nie pomija oczywiście żadna praca poświęcona szkolnictwu polskiemu w Rydze lub szerzej życiu społecznemu Polaków w Rydze na przełomie XIX i XX wieku.[12] Jednak o samej założyciele szkoły wiemy stosunkowo niewiele. Jastrzębscy (Jastrzembscy) z Jastrząbek wywodzili się z drobnej szlachty w ziemi łomżyńskiej. Ojcem Anny był Teofil Jastrzębski, syn Bonawentury i Pelagii Mierzeńskiej (o matce Anny nie udało się ustalić żadnych informacji). Anna Jastrzębska przyszła na świat 23 lipca 1866 r. Ukończyła prywatną 6-klasową szkołę p. H. Czarnockiej w Warszawie[13]. W jej aktach osobowych w Łotewskim Państwowym Archiwum Historycznym znajduje się świadectwo z 1883 r. uprawniające do pracy w charakterze nauczycielki domowej matematyki. Nie wiemy nic o okresie 1883-1893, natomiast w sierpniu 1893 r. Anna Jastrzębska rozpoczyna pracę jako nauczycielka matematyki w prywatnej 6-klasowej szkole Eugenii Undrewicz w Rydze. W maju 1895 r. p. Undrewicz zrezygnowała z prowadzenia szkoły i władze oświatowe tymczasowo powierzyły prowadzenie szkoły A. Jastrzębskiej, a w listopadzie tego samego roku kurator ryskiego okręgu oświatowego wydał decyzję o przekazaniu szkoły p. A. Jastrzębskiej.[14] Szkoła mieściła się w tym czasie na ulicy Elizabetes 55. Z czasem staje się szkołą 7-klasową, a od roku szkolnego 1906/07[15] zostaje przekształcona w 8-klasowy zakład wychowawczy z internatem i przedszkolem. Internat, który prowadziła siostra Anny – Maria Jastrzębska, mieścił się w tym samym budynku, z wejściem od ulicy Aleksandrowskiej (obecnie Brivibas). Od roku szkolnego 1910/11 szkoła zostaje przekształcona w prywatne gimnazjum żeńskie z pełnymi prawami gimnazjów rządowych.[16] W tym samym roku szkoła przenosi się do nowego budynku przy ówczesnym bulwarze Puszkina (obecnie Kronvalda 8). Właścicielką domu jest Anna Jastrzębska, która w lipcu 1909 r. zakupiła działkę[17] i sfinansowała budowę kamienicy.[18] Autorem projektu kamienicy był ceniony ryski architekt Alexander Schmaeling.[19]

 Sala gimnastyczna w Gimnazjum Jastrzębskiej (ze zbiorów  LVKFFDA). 

 Sala lekcyjna w Gimnazjum Jastrzębskiej (ze zbiorów  LVKFFDA) 

 Aula w Gimnazjum Jastrzębskiej  (ze zbiorów  LVKFFDA) 

W styczniu 1915 r. A. Jastrzębska uzyskuje pozwolenie na otwarcie szkoły podstawowej (elementarnej) z nauczaniem w j. polskim[20]. Decyzja była podyktowana napływem coraz większej liczby uciekinierów/przesiedleńców z ziem polskich do Rygi. Właścicielka budynku i szkoły aktywnie uczestniczy w akcji pomocowej przybyłym do Rygi Polakom – w budynku szkoły Jastrzębskiej swoje biuro ma „Komitet pomocy rodzinom polskich uczestników wojny oraz Polakom poszkodowanym przez działania wojenne”, tu znajduje się także magazyn darów dla uchodźców.[21] Jesienią 1915 r. dobiega końca ryski okres w historii szkoły A. Jastrzębskiej, następuje ewakuacja przed zbliżającymi się wojskami niemieckimi. Szkoła kontynuuje działalność w Piotrogrodzie, a po wybuchu rewolucji zostaje przeniesiona do Bobrujska. Tuż przed końcem wojny, w październiku 1918 r. Anna Jastrzębska dokonuje sprzedaży budynku przy bulwarze Puszkina.[22] Nie udało się ustalić losów A. Jastrzębskiej po wojnie. Być może przeniosła się do Polski. Na podstawie ogłoszeń prasowych wiemy, że żyła przynajmniej do 1936 r.[23]

Anna Jastrzębska to jedna z tych postaci, które kierowane poczuciem obowiązku i odpowiedzialności za gorzej sytuowanych rodaków kształtowały życie społeczne Polaków w Rydze na przełomie wieków XIX i XX. Oprócz prowadzenia szkoły Jastrzębska była członkiem Towarzystwa Dobroczynności, jako jedna z pierwszych kobiet została przyjęta do Towarzystwa „Auszra”, jako członek zarządu współdecydowała o kierunkach działania powstałego w 1906 r. Polskiego Towarzystwa „Oświata”.

Efektowna kamienica przy bulwarze Kronvalda 8, powstała z inicjatywy i dzięki determinacji Anny Jastrzębskiej do dzisiaj służy celom oświatowym. Może warto byłoby zaproponować mieszczącej się tam Szkole Muzycznej im. J. Mediņa przygotowanie małej wystawy planszowej z historii domu jako stałej ekspozycji w hallu budynku?